Təlim və psixi inkişaf. Təlim prosesinin psixi inkişafının əsas şərtləri.

    Təlim və inkişafın qarşılıqlı münaibəti problemi yalnız metodoloji deyil, həm də praktik psixoloji, pedoqoji və sosial problemlərdir.Onun düzgün müəyyənləşdirilməsindən təlim və tərbiyə işinin məzmunu, metod və formaları əhəmiyyətli şəklidə asılıdır .“Təlim” anlayışı hazır biliklərin müəllim
dən şagirdə ötürülməsi, öyrədilənlərlə öyrədən arasında qarşılıqlı münasibətlər,pedaqoji proses vasitəsilə öyrədilənlərə elmi bilik, bacarıq və vərdişlərin, fəaliyyət üsullarının mənimsədilməsi
nin yollarını nəzərdə tutur.Bu proses şagirdlərin
daxili və xarici fəallığının stimullaşdırılması və idarə olunmasına, nəticədə bəşəri təcrübənin mənimsədilməsinə yönəldilmişdir.Təlimin inkişafa təsiri dedikdə, bir birilə sıx bağlı olan iki müxtəlif hadisələr kateqoriyası başa düşülür: xüsusi bioloji, yəni beynin üzvi yetişməsi, onun anatomik-bioloji strukturlarının formalaşmasının müəyyən inkişaf dinamikası və müəyyən səviyyədə əqli 
Əqli inkişaf beyin strukturunun bioloji yetkinliyi ilə birbaşa olaraq əlaqədardır.Pedoqoji prosesdə, uşaqların təlimi, tərbiyəsi və inkişafında bu cəhətin nəzərə alınması olduqca vacibdir.Müasir pedoqogika və psixologiya elmlərində təlimlə inkişafın qarşılıqlı münasibətinin aydınlaşdırılması istiqamətində üç nöqteyi- nəzər ondan ibarətdir ki, təlim və inkişaf bir birindən asılı olmayan 2 müstəqil prosesdir.Təlim beynin yetişməsi üzərində qurulur, təlim inkişaf prosesində təzahür edən imkanların sırf şəkildə zahiri görüntüsüdür.Alman alimi Ştern yazırdı, inkişaf təlimin arxasınca gedir və ona uyğunlaşır, əqli yetişmə prosesinə müdaxilə etmək, ona mane olmaq lazım deyil, beynin təlim üçün yetişməsinədək səbrlə, passiv şəkildə gözləmək lazımdır.Psixoloq Piaje deyirdi, əqli nikişaf öz daxili qanunları üzrə gedir, təlim bu prosesi əhəmiyyətsiz dərəcədə sürətləndirə və ya ləngidə bilər.Nə qədərki uşaqda məntiq təfəkkür formalaşmamışdır, ona məntiqi düşünməyi öyrətmək ağıla sığmazdır.Təlim və inkişafın qarşılıqlı münasibətləri haqqında nöqteyi nəzəri təlimlə inkişafı qarışdırır və ya eyniləşdirir.  Təlim inkişafın ardınca addımbaadım gedə bilməz, o inkişafın önündə gedərək ona yenilik gətirə bilər.Psixoloq Viqatski şəxsiyyətin inkişafında iki səviyyəni fərqləndirdi: I aktual inkişaf zonası olub, uşağın hazırlığının faktiki vəziyyətini əks etdirir.Bu səviyyə uşağın tam sərbəst olaraq yerinə yetirdiyi tapşırıqla səviyyələnir.II daha yüksək səviyyəni isə o, yaxın inkişaf zonası adlandırmışdır.Bu səviyyə 1-dən fərqli olaraq, uşağın müstəqil deyil, yaşlıların müəyyən qədər köməyilə verilən tapşırığı yerinə yetirməsi imkanlarını xarakterizə edir.Viqatski qeyd edir ki, uşaq bu cür yaşlıların köməyilə yerinə yetirdiklərini, sabah müstəqil olaraq yerinə yetirəcək.Yaxın inkişaf zonasına daxil olan, təlim prosesində aktual inkişaf zonasına keçir.Beləliklə, şəxsiyyətin inkişafı bütün istiqamətlərdə gedir.Psixologiya elmində şəxsiyyətin təlimi və inkişafının dialektik qarşılıqlı əlaqələri haqqında Viqatski tərəfindən irəli sürülən konsepsiya daha geniş yayılmaqla, bir çox dünya psixoloqları tərəfindən qəbul edilir və burada aparıcı rol təlimə verilir.Təlim və inkişaf bir birilə sıx bağlıdır, təlim və inkişaf paralel şəkildə cərəyan edən 2 proses deyil, onlar vəhdət təşkil edir.Təlimdən kənarda şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı mümkün deyil, təlim inkişafı stimullaşdırır, onu arxasınca aparır və bu prosesdə inkişafa istinad edir.Təlimdə inkişaf, xüsusilə də əqli inkişaf, təlim prosesinin təşkili, bu prosesdə əldə edilən biliklərin xarakterilə müəyyən edilir.Biliklərin sistematik və ardıcıl olması, özünün kifayət qədər ümumiləşmə səviyyəsilə fərqləndiriliməlidir.təlim öz təşkili mahiyyəti etıbarilə problemli və dioloq əsasında qurulmalı, şagirdə öz subyektiv mövqeyini bildirmək imkanı verilməlidir.Təlimdə şəxsiyyətin inkişafı 3 əsas defaktorda 1.Şagirdlərin öz təcrübələri ümumiləşdirilməsi; 2.Ünsiyyət prosesində anlama; 3.Şəxsiyyətin inkişafı prosesi mərhələrin özünün gözlənilməsi ilə müəyən edilir.Təlim zamanı şagirdlər qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün iradi səy göstərir, diqqətlərini təlim fəaliyyətinə yönəltməyə nail olurlar.Hər bir şəxs yaxşı bilir ki, oynayan uşaq, oxuyan məktəbli, yaradıcı bəstəkar və ya alim, işləyə fəhlə və.s üçün uğurlu fəaliyyətin əsasında yaxşı təşkil olunmuş diqqəti dayanır.Təlimdə də diqqət etibarlı qarantdır.Uşinski yazırdı ki, diqqət şüurumuzun elə bir qapısıdır ki, beynimizə daxil olan bütün məlumatlar məhz bu qapıdan keçir.Təlim şagirdin diqqətinə yeni tələblər verir: onun ixtiyarlılığı təmin olunur, təkmilləşir və o idarə olunan və tənzimlənən bir prosesə çevrilir.Dərsdə şagirdlərin diqqətsizliyinin səbəbləri fənnə qarşı marağın olmaması müəllimin aydın olmayan quru və cansıxıcı şərhi, onların yorğunluğu ilə bağlı olur.Dərs prosesində şagirdlərin diqqətini “oyaq” saxlamaq, onun məhsuldarlığını təmin etmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə etməklə dərsləri dinamik təşkil etmək, kənar qıcıqlandırmalı aradan qaldırmaq fəaliyyət növlərini bir biri ilə əvəz etmək lazım gəlir.Bu cəhətdən məktəb təcrübəsində son illər genişlənməkdə olan təlim və interaktiv təlim metodlarından istifadə etmək faydalıdır.Dərsdə şagirdin fəaliyyəti əhəmiyyətli şəkildə təlim işinin tempindən asılıdır.Müəllim dərs dediyi sinfin səviyyəsinə şagirdlərin şagirdlərin real mənimsəmə imkanlarına əsaslanaraq hər bir sinif üçün optimal iş tempi seçməlidir.müəllim bəzən sakit uşağa üstünlük verir.Belə şagird cismən sinifdə olsalar da ruhən, öz diqqətlərinin yönəlişi baxımından sinifdən kənarda olurlar.Təlim maraqları şagirdin dərin, həqiqi hisslərində emosional baxımdan əks olunur.
  

Yaş psixologiyasının metodları: psixdiaqnostik metodlar

       Hər bir elmdə fakt, qanun və qanunauyğunluqların aşkara çıxarılmasına həmin elmin spesifik tədqiqat metodları müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.Uşaq psixologiyası uşağın psixi inkişafının faktlarını, qanunauyğunluqlarını və xüsusiyətlərini öyrənərkən həm ümumi psixologiyanın, həm yaş psixologiyasının tədqiqat metodlarına, həmdə özünün spesifik metodlarına istinad edir.Uşaq psixologiyasının tədqiqat obyektini uşaqlar təşkil etdiyinə,  uşağın psikası digər yaş qruplarına aid edilən insanların psixikasından fərqləndiyinə görə,onun tədqiqat metodları da məzmunca spesifik cəhətlərə malikdir.Müasir uşaq psixologiyasında uşağın psixi həyatını öyrənilməsində başlıca olaraq aşağıdakı metodlardan istifasə olunur.
     Müşahidə metodu: Uşağı psixi həyatının öyrənilməsində geniş tətbiq olunan emprik metodlardan biri müşahidə metodudur.Müşahidə metodunun vasitəsilə uşağın psixi inkişafının ayrı-ayrı təzahürləri, onun sensor, hərəki emosional sferası, ünsiyyət fəaliyyəti, yaşlılarla qarşılıqlı əlaqə üsullarının xüsusiyyətlərini öyrənilir.Uşağın həyatının inkişaf dövrlərində- ilk uşaqlıq, məktəbəqədər və məktəb yaşı dövründə onun ayrı-ayrı psixi prosesləri ( qavrayış, hafizə, təfəkkür və.s), psixi xusisiyyət ləri ( xarakter, temprament və.s), psixi vəziyyətləri ( əhvalları, affektləri və.s) müşahidə obyekti olaraq götürülür.Bu metodun xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki,o, uşağın psixi fəaliyyyətinin xarici təzahürlərini təbii həyatı şəkildə işləməyə imkan verir.Tədqiqatçı uşaqda nəyi, hansı xüsusiyyətləri və hansı məqsədlə harada, nə vaxt müşahidə edəcəyini irəlicədən müəyyənləşdirməli, bu məqsədlə müşahidə proqramı, gündəliyi və protokolu tərtib etməlidir.Müşahidə zamanı təsadüfən təsadüfə düyil, sistematik olaraq aparılmalıdır.Psixoloji müşahidə bir qayda olaraq, uzun müddət davam etməlidir.Müşahidənin meddəti nə qədər uzun olarsa, əldə edilən faktların verdiyi psixoloji nəticələr bir qədər dərin və etibarlı hesab edilə bilər.Uşaqlar üzərində müşahidəçi uşağın psixi fəaliyyətinin xarici təzahürlərini, onun əşyalarla fəaliyyətini, sözlü mühakimələrini, ifadəli hərəkətlərini və.s izləyir.Müşahidə metodunun tam və seçmə olmaqla 2 əsas növü fərqləndirilir.Tam müşahidə eyni vaxtda uşağın davranışını bir çox cəhətdən izləməyi nəzərdə tutur və o, əsasən uzun müddətli olur, bir neçə uşaq üzərində aparıla bilər.tam müşahidə zamanı daha mühüm, əhəmiyyətli, xüsusilə uşaqda yeni keyfiyyət və təzahürləri əks etdirən faktlar qeydə almalıdır.Tam müşahidənin nəticələri gündəlik qeydlər şəklində yazılır və bu faktlardan uşağın psixi inkişafının qanunauyöunluqlarının aşkarv edilməsində istifadə olunur.
     Seçmə müşahidə zamanı uşağın psxikasının onun davranışının konkret 1 cəhətini izləməyə yönəldiyi üçün məhz seçmə müşahidə adlandırılır.Uşaq opsixologiyasında bəzən tədqiqatın məqsədi və xarakterindən asılı olaraq müşahidə metodunun xüsusi forması olan kamera müşahidəsindən istifadə olunur.Kamera müşahidəsi bir tədqiqat metodu ilk dəfə Amerikan psixoloqu Arnold Gezell tərəfindən ötən əsrin 20-ci illərində tətbiq olunmuşdur.Bu metodun tətbiqi zamanı istifadə olunan xüsusi süşə “Gezell güzgüsü” adlanır.Psixoloq 3 yaşınadək olan uşaqlar üzərində apardığı müşahidələr zamanı foto və kino çəkilişlərindən də istifadə etmişdir.Müşahidənin bu forması xüsusi kamerada aparılır.Uşaqlar onların üzərində müşahidə aparıldığını hiss etməməlidir.Bu metod vasitəsilə xüsusi otağın başqa otaqla ortaq olan divarında əvvəlcədən elə bir şüşə yerləşdirilir ki, onun uşağı olduğu otaqdakı tərəfi güzgü, tədqiqatçıya tərəf olan üzü isə adi şüşədir.Tədqiqatçı uşağın təbii davranışını çox sərbəst izləmək imkanı əldə etmiş olur.Müşahidə metodu ilə əldə edilən nəticələrin obyektivliyi, etibarlılığı və səmərəsi müşahidəçinin ixtisas səviyyəsindən və məqsədin aydın qoyuluşundan asılıdır.Uşağın psixikasının öyrənilməsində istifadə olunan “ana gündəlikləri” adlanan spesifik metod böyük elmi faktlar mənbəyidir.“Ana gündəlikləri” metodu uşağın psixi inkişaf tarixi haqqında qiymətli materiallar əldə etməyə imkan verir.Ayrı-ayrı psixi proseslərin təşəkkülü, psixi keyfiyyətlərin təzahürü haqqında ana gündəlikləri vasitəsilə əldə edilən faktlar uşağın psixi inkişafının tam mənzərəsi haqında zəngin məlumat mənbəyidir.
    Uşaq psixologiyasında tətbiq olunan metodlardan psixogenetik metodlar da əhəmiyyətli yer tutur.Bu metod irsi amillərin və mühitin nə dərəcədə təsirli olduğunu öyrənmək məqsədilə tətbiq olunur.Psixogenetik metodlar sırasında özünün daha çox informasiya tutumu ilə seçiləni əkizlər metodudur.Əkizlər metoduduna görə, monoziqot əkizlərin diziqat əkizlərə nəzərdən daha çox cütdaxili oxşarlığı onlarda öyrənilən əlamətin irsiyyətindən asılılıq dərəcəsi haqqında məlumat əldə etməyə imkan yaradır.Əkizlər metodu əkiz cütlərin üzərində müşahidələrə, həmçinin orta və ana xətti ilə qohumluq əlaqələrinin tarixinə, daha geniş şəkildə qan qohumluğunun müəyyən edilməsinə, bu nəsillərin hansında əkizlərin doğulub- doğulmaması hallarının araşdırılmasına istinad edir.

     Uşaq psixologiyasının metodları əsasında əhəmiyyətli bir metod kimi söhbət (sorğu) metodu özünəməxsus yer tutur.Söhbət metodu məktəbəqədər yaşlı uşaqların psixikasının öyrənilməsində faydalı metodlardan biri hesab olunsa da, o, məhdud səviyyədə həyata keçirilir.Verilən suallar uşaq üçün maraqlı və anlaşıqlı olmalı, uşağı cəlb etməli və onun söhbətə qoşulmasını motivləşdirməlidir.Sual qabaqcadan müəyyən edilməli, hər bi uşağın fərdi xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmalıdır.Söhbət metodunun xüsusi forması olan klinik söhbətlər ( yunanca kliniki xəstəyə qulluq) metodudur.Bu metod söhbət metodunun nisbətən sərbəst formasıdır, çünki bu zaman davranış reaksiyaları heç də nəzərə alınmır.

    Uşaq psixologiyasında geniş tətbiq olunan metodlardan biri də diaqnostik sorğu metodudur.Tibbi psixologiyanın sahələrindən biri olan psixoterapiyada istifadə olunur.O, uşaqların psixodiaqnostik imkanlarının psixi funksaiya, proses, xassə və keyfiyyətlərinin ölçülüb inkişaf səviyyəsini qiymətləndirmək məqsədinə xidmət edir.

    Uşaq psixologiyasında tətbiq olunan emprik metodlardan biri də anket sorğusudur.Anket sorğusu stastik materialların toplanmasına xidmət edir.Sevimli oyuncaqları, məşğuliyyəti, keçmiş xatirələri haqqında və.s suallara cavab vermək təklif olunur.Bu metod vasitəsilə hər bir uşağın qrupda,yaşıdları arasında mövqeyi, qarşılıqlı münasibətləri xarakteri öyrənilir və qiymətləndirilir.Məktəbdə sinif kollektvində uşaqlar arsında sosial münasibətləri öyrənmək üçün onlara “Sən kiminlə dostluq edirsən”, “Sən kiminlə bir partada oturmaq istərdin”, “Ad gününə kimi dəvət edərdin” və.s kimi suallarla müraciət olunur.Uşaq psixologiyasında istifadə olunan emprik metodlardan biri də fəaliyyət məhsullarının öyrənilməsidir.Bu metod birbaşa uşağın psixi fəaliyyətinə deyil, onun nəticələrinə yönəldilmişdir.Uşaqların quraşdırma, yapma, applikasiya, təsviri fəaliyyət kimi fəaliyyət növləri, onların həm də əqli inkişaf səviyyəsi haqqında informasiya əldə etməyə imkan yaradır.Əqli cəhətdən qüsurlu olan uşaqların çəkdiyi şəkillərinin özlərinin primitiv məzmunu, anlaşılmazlığı, cızma-qara olmasilə seçilir.Bu metod vasitəsilə əldə edilən psixi faktlar o halda etibarlı hesab edilə bilər ki, onların yaradılması zamanı uşağın fəaliyyəti müşahidə edilsin.

    Eksperiment metodu uşaq psixologiyasının metodlarından biridir.Eksperiment metodu uşaq psixikasının daha mürəkkəb təzahürlərini öyrənmək baxımından daha aktiv metod hesab edilə bilər.Bu metodla uşaqlarda əməliyyatlar, obrazlar və sözlər vasitədilə düşünmək və.s bacarıqlarının səviyyəsini öyrənmək mümükündür.

    Kiçik məktəb yaşlı uşaqlarda təfəkkür əməliyyatının inkişaf səviyyəsini müəyyən etmək üçün keçirilən eksperimentlərdən birinə nəzər yetirək: “Kənar əşyalarıntapılması”.Bu eksperiment vasitəsilə uşaqlarda ümumiləşdirmə bacarıqlarının səviyyəsi öyrənilir.Bu iş üçün 4 əşya çəkilmiş kartoçkalar dəsti tələb olunur.Ən sadə və ən çətin olmaqla mürəkkəblik dərəcəsinə görə fərqli ola bilər.Uşağın qarşısına artan çətinlik prinsiplə düzülmüş kartoçkalar qoyulur.Təlimat ən sadə kartoçka üzərində verilir: “Hər bir kartoçkada 4 şəkil çəkilib, onlardan 3-ü oxşardır və onları bir adla adlandırmaq olar.4-ü onlarla uyğun gəlmir.Uyğun gələn 3 əşyanın hansı bir sözlə ifadə etmək olar? Təcrübəçi uşaqla birgə I kartoçkanı nəzərdən keçirir.Oradakı 3 əşyanı eyni sözlə ifadə etməkdə ona kömək göstərir.Protokolda kartoçkanın  №-nin qarşısında uşağın təcrid etmək istədiyi əşyanın adını, digər sütunda isə qalan 3 əşyanın ifadə etdiyi söz yazılır.Əgər uşağın cavabı doğru deyilsə, təcrübəçi yönəldici sual verir, həm sual həm də uşağın cavabı protokolda qeyd olunr.Uşaq kartoçkada təsvir olunmuş 4 əşyadan 3-ü ümumiləşdirərək, sintez edərə onlarla uyğun olmayan əşyanı kənarlaşdırmalıdır.

    Fikri dağınıq, əqli cəhətdən qüsurlu olan uşaqlar bu təlimatı anlaya bilmir və tapşırığı icra etməyi bacarmırlar.Normal əqli inkişafa malik olan uşaqlar ilk kartoçkadakı sadə məsələləri həll etsə də, sonrakı mürəkkəb məsələlərin həllində çətinlik çəkirlər.Bu kartoçkaların birində tərzi, saat, termometr və güzgü şəkli çəkilib.Uşaq təri, saat və termometri ümumiləşdirərək bir adla- “ölçü cihazları” kimi qeyd etməli, güzgünü isə kənar əşya kimi fərqləndirməyi bacarmalıdır.

    Tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq bəzən psixoloji eksperimentlər labaratoriya şəraitində xüsusi aparatların köməyi ilə aparıla bilər və bu iş labaratoriya eksperimenti adlanır.Məsələn uşaqda görmə gözün hərəkətini qeydə almaq üçün xüsusi cihazdan istifadə olunur.Son illər uşaq psixologiyasında davranışın ümumi xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün videokamera, fotoaparatdan istifadə olunur.

    Psixoloji eksperiment diaqnostik dəyərə malik metodlardan biridir.Bəzən uşaqlar texniki cihazlardan qorxduqlarına görə, onlara maraqlı oyunlar, cəlbedici əyləncələr, fəaliyyət növləri, vasitəsilə eksperiment aparılır.

    Uşaq psixologiyasının tədqiqat metodlarından biri də testlər metodudur.Test “təcrübə”, “sınaq” deməkdir.xüsusi seçilmiş, qısamüddətli tapşırıqlar sistemi olan test diaqnostik dəyərlərə malikdir.Test anlayışı ilk dəfə amerikan psixoloqu F.Halton tərəfindən işlənmiş, sonralar isə D.Kettelin tədqiqatlarında geniş tətbiq olunmuşdur.XX əsrin əvvəllərində test formalı yeni sintetik eksperiment metodunu tətbiq etmişdir.

    Məktəb yaşlı uşaqlara keçirilən testlər vasitəsilə onların intellektual imkanlarını və şəxsi keyfiyyətlərini ölçmək, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından qiymətləndirmək mümkündür.Belə testlərə müvəffəqiyyət, istedad testlərini misal ola bilər.

    Psixoloji tədqiqatların sonunda müxtəlif metodlar vasitəsilə əldə edilmiş faktların kəmiyyət və keyfiyyət baxımından təhlili üçün riyazi – statistik təhlil metodundan istifadə edilir.Bu baxımdan uşaq psixologiyasında psixi faktların riyazi təhlili üçün alternativ, korrelyativ və variativ təhlili adlanan riyazi metodlardan istifadə olunur.Riyazi-statistik təhlil metodu vasitəsilə əldə edilmiş nəticələr müxtəlif cədvəllərdə, qrafik və diaqramlarda, faiz göstəricilərində, rəqəmlərlə əks olunur.

 

Yaş psixologiyasının yaranması inkişafında maarifçiliyin rolu

Uşaq psixologiyasının müstəqil bir elm sahəsinə çevrilməsi uzunmüddətli bir proses olmuşdur.Dünya mədəniyyətinin və fəlsəfi fikrinin mütərəqqi nümayəndələri həmişə uşağın psixikasının təbiətinə,onun təlimi və tərbiyəsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmişlər.Uşağın doğulması, böyüməsi kimi təbii-bioloji hadisələrlə yanaşı, onun əqlinin, şüurunun, dünyagörüşü və əxlaqının formalaşdırılması çox qədim dövrlərdən etibarən yaşlıları düşündürən bir problem kimi diqəti cəlb edir.Qədim Şumer, Çin, Misir, Hind,Yunan yazılı abidələrində, dünya xalqlarının folklorunda uşaqların həyatı, onların təlimi, tərbiyəsi və inkişafı haqqında qiymətli fikirlərə rast gəlmək mümükündür.

    Təlim və tərbiyə məsələləri ilə əlaqədar uşaq psixikasının xüsusiyyətlərinə maraq yeni dövrün qabaqcıl elmi-pedoqoji fikrində mühüm yer tutmağa başlamışdı.XVII əsrdən başlayaraq dünya pedoqoqu fikrində mütərəqqi ideyalar genişlənməyə başlayır.Çex pedoqoqu Y.A.Komenskinin didaktik görüşləri sistemində yaş dövrləri, uşağın inkişafının xüsusiyyətləri, dərketmə fəaliyyətinin yaş xüsusiyyətlərindən asılılığı və.s haqqında qiymətli ideyalar diqqəti cəlb edir.”Ana qucağı məktəbi” adlı əsəri uşaq aləminə, xüsusiyyətlərinə aid olması baxımından uşaq psixologiyası haqqında yazılmış çox dəyərli elmi əsər kimi qiymətləndirilə bilər.XVIII əsr Rusiyada Fatışev, Novikov, Radisşev və başqa mütəfəkkirlərin əsərlərində psixikanın inkişaf xüsusiyyətlərini, uşaq psixikasının yaşlı adamın psixikasından əsaslı şəkildə fərqli cəhətlərə malik olması haqqında  fikirlərə rast gəlmək mümkündür.Radişsevin fikrincə uşağın psixikası bədənin maddi orqanlarının, sinirlərin və beynin funksiyasıdır, onların inkişafı psixikanı formalaşdırır.Uşaq psixologiyasının inkişafında böyük xidmətləri olan və zəngin irs qoyub getmiş dünya şöhrətli alimlərdən 1 rus pedaqoq və psixoloqu Uşinskdir.O, insanın bitgin psixoloji konsepsiyanı yaratmağa cəhd göstərmiş. Təlim fəaliyyətində hafizə, diqqət, nitq, təfəkkür, hisslər və digər psixi proseslərin əhəmiyyətini elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır.Ana dili şüurlu mənimsənilməsinin zəruriliyi, nitqlə təfəkkürün bir-birinə ayrılmaz surətdə bağlı olan vahid bir proses olması fikri diqqəti xüsusi olaraq qeyd olunur.Uşinski adətləri “mənimsənilmiş refleks” adlandırılmış və xeyrli adətlər insanın özünün öz sinir sisteminə qoyduğu mənəvi kapitaldır deyirdi.Uşinski qabaqcıl pedoqogikanın vəzifəsini mexaniki, sxolastik təlimi aradan qaldırmaqda, fiziki, mənəvi və əqli inkişafı təbii-elmi əsaslar üzərində qurmaqda görürdü.  

    Alman fizioloqu Preyerin “Uşağın ruhi” əsərində uşaqların psixi inkişafının öyrənilməsi sahəsində yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoymuşdur.XIX əsrin 80-cı illərindən etibarən rus nevroloqu Bexterev özünün Petya adlı yaşyarımlıq oğlu üzərində müşahidələr aparmış və emosional reaksiyaların siyahısın tərtib etmişdi.XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvələrində insanın həyatında sosial hadisələrə maraq genişlənməyə başlayır.Fəhlə hərakatları, tətillər, müharibə və böhran kimi sosial prosesləri öyrənmək üçün psixologiyada sosialoji istiqamət adlanan nəzəriyyə meydana gəlir.Bu nəzəriyyəyə görə uşağın inkişafı ona ətraf sosial mühitin birbaşa təsirinin nəticəsidir.Sosial nəzəriyyənin tərəfdarları sırasında fransız sosioloqları Tard, Dyurkleym, Blondelin və isveçrə psixoloqu Piajenin adını çəkmək olar.Fransız psixoloqu Jane hər bir insanın psixikasının inkişafının əsas prinsipi insanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətlərdir və uşağın psixi inkişafının 4 səviyyəsini fərqləndirirdi: 1. Motot(hərəki) reaksiyaların inkişafilə xarakterizə olunur.Uşağın gələcək inkişafında bu reaksiyaların özləri deyil, onların sosial cəhətdən şərtlənmiş olması əsas amildir.2.Perspektiv əməliyyatların mənimsənilməsidir ki, burada əşyavi fəaliyyətin mənimsənilməsi əsas amil olub, təxirəsalınmış əməliyyatlar şəklində sonralar hafizənin inkişafını şərtləndirir.3.sosial-şəxsi səviyyədir ki. bu səviyyədə uşaq öz hərəkətlərinin başqa adamlarının hərəkətlərilə uyğuluğunu dərk edir.4.Elementar intellektual davranış uşağın nitqinin inkişafı və onun köməyi ilə ətrafdakıların tələb etdiyi kimi əməliyyatları mükəmməl surətdə icra etməyə nail olur.Nitqə yiyələnmək uşağa təfəkkürün inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır.

    Alman psixoloqu Ştern, Avstriya psixiatrı Freyd, rus psixoloqu Viqotski, Luriya, Leotyev, Rubinnşteyn, İsveçrə psixoloqu Piaje uşağın inkişafı ilə bağlı müxtəlif fikirlər söyləmişlər.Uşağın psixi inkişafına dialektik yanaşma baxımından diqqəti cəlb edən konsepsiyalardan biri kimi mütərəqqi fransız psixoloqu Vallan tərəfindən yaradılmışdır.Uşağın ontongenzə inkişafı aləmin fikrincə aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir.1.Bətndaxili mərhələ: Bu mərhələdə rüşeym ananın orqanizmindən tam asılı vəziyyətdədir.2.Hərəki impulsivlik mərhələsi ( anadan olandan 6 ayadək).Uşağın qidaya və hərəki fəallığa olan təlabatı spazmatik dartınmalarda, çığırtı, hərəkət və jestlərdə təzahür edir.3. Emosional mərhələ ( 1-3 yaş) Uşaq mimika və jestlərdən istifadə etməklə ətrafdakı adamlarla özünün qarşılıqlı münasibətlərini yaradır. Ağrı, qəzəb, simpatiya, məmnunluq hisslərinin xarici ifadəsi aşkar nəzərə çarpır.Uşağın ənçox əlaqəsi ana ilə bağlı olur, onun inkişafını stimullaşdırır.4.Semsomotor mərhələ ( 1-3) uşağının diqqətinin ətraf aləmə yönəlməsi, yaxın sosial əhatə ilə qarşılıqlı münasibətlərinin formalaşması, bələdləşmə refleksi, yerimə, nitqin meydana çıxması ilə xarakterizə olunur.5. Personalizm mərhələsi ( 3-5) 3 yaşın böhranı ilə başlanır, uşaqda “mən” hissinin və hərəkətlərdə böyük müstəqillik cəhdinin yaranmasilə müşayət olunur.Sonra uşaqda ətrafdakıların diqqət mərkəzində olmaq, başqa adamları yamsılamaq istəyi təzahür edir.6.Fərqləndirmə mərhələsi ( 6-11).Uşağın qarşılıqlı münasibətlər dairəsi genişlənir.Kollektivdə o özünü həm azad, həm də asılı vəziyyətdə  hiss edir, fərqlənməyə çalışır, kollektivdə müəyyən yer tutmaq istəyi təzahür edir.7. Cinsi yetişmə və gənlik mərhələsində şəxsiyyətin münasibətsiz inkişafı ilə xarakterizə olunur.Psixikanın inkişafı aydın ifadəli ziddiyətlərlə fərqlənir.Məhəbbət və nifrət, özünə inam, inamsızlıq, səmimiyyət, utancaqlıq kimi hisslər, həyat idealları davranışında real gücə malik olur.Amerikan psixoloqu C.Bruner qeyd edirdi ki, 7 yaşlı uşağın beyni inteqral və diferensial tənlikləri həll etmək və ya dialektik matearilizm fəlsəfəsinin əsaslarını öyrənmək üçün sadəcə olaraq hələ yetişməmişdir, lakin bilməliyik ki, beyin strukturlarının üzvü yetişməsi sırf  bioloji qanunlar əsasında baş verir.Mühit, təlim və tərbiyə amillərinin rolu ilə danılmazdır.XX əsrin ortalarından başlayaraq Rusiyada uşaq psixologiyası sahəsində eksperimental tədqiqatlar geniş vüsət almışdı.Rus psixoloqlarından Mençinskaya, Zaparojets, Lyublinskaya, Davıdov, Linçenzo, Mixina, Elkonin, Vender, Boyovik, Xripkova, Lipkina və başqaları uşaq psixikasının müxtəlif cəhətdən öyrənmək sahəsində uğurlu elmi nəticələr əldə edərək, uşaq fəaliyyətinin səmərəli təşkili, təlim-tərbiyə proseslərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün mövcud pedoqoji təcrübəni qabaqlayan dəyərli təkliflər irəli sürmüşlər.

  Azərbaycanda uşaq psixologiyası sahəsində tədqiqatlara ötən əsrin 20-ci illərindən təsadüf olunur.İlk əsərlər Azərbaycan da çalışan rus alimi Makovelski tərəfindən yazılmış “Pedoqoji” “Körpə uşaqları tərbiyəsi”, “Təlim-tərbiyənin psixolji əsasları” və.s ibarətdir.XX əsrin 50-ci illərindən etibarən Azərbaycanda psixoloqların yeni nəsli yetişməyə başlayır.Ə.K.Zəkiyev uşaq psixikasının ayrı-ayrı xüsusiyyətlərinə aydınlıq gətirmiş, milli psixoloqların hazırlanmasında gərgin əmək sərf etmişdir.Az.psixoloqu M.C.Məhərrəmovun “Məktəblilərin iradəsini tərbiyə etmək haqqında ”, “İradə tərbiyəsinin yolları”, “Məktəblilərin xarakterini tərbiyə etmək haqqında ” və.s kimi əsərləri bu cəhətdən diqqətəlayiq tədqiqatlar kimi qiymətləndirir.70-ci illərdə professor Ş.S.Ağayev “Uşaqlarda mədəni vərdiş və adətlərin tərbiyə edilməsi ”, “Uşaq psixologiyası məsələlərinə dair” və.s əsərlər psixoloqun tədqiqatlarının nəticəsidir.Azərbaycan psixoloqlarının layiqli nümayəndəsi Ə.S.Bayramov XX əsr Azərbaycan psixologiya elminin inkişafına və milli psixoloqların hazırlanmasına layiqli töhfə vermişdir.“Uşaqlarda məsuliyyət hissini tərbiyəsi”, “Uşaqlarda əxlaqi hisslərin tərbiyəsi ”, “Şagirdlərəd əqli keyfiyətlərin inkişaf xüsusiyyətləri “ və.s və bir çox əsərləri uşaq psixologiyası elminə qiymətli töhfədir.Alim, psixoloq Ə.Əlizadə Azərbaycan psixologiya elminin inkişafında xidmətləri çox böyükdür.“Uşaqlarda diqqətin tərbiyə edilməsi ”, “Uşaqlarda kollektivçilik hissinin ” tərbiyə edilməsi, “Şagirdlərdə şəxsiyyətin inkişafı və tərbiyəsi”, M.Ə.Həmzəyevin “kiçik yaşlı məktəblilərin psixoloji xüsusiyyətləri”, “Yaş psixologiyasının əsasları”, professor Ə.Ə.Qədirovun “Uşaqların psixoloji xüsusiyyətləri”, “Uşaqlarda idrak proseslərinin inkişafı”. “yaş psixologiyası”, İ.M.mehdizadənin 3 hissəli “Uşaq psixologiyası”, dosent E.M.Quliyevin “Kiçik məktəblinin psixologiyası” və.s kimi əsərləri uşaq psixologiyası sahəsində faydalı tədqiqat əsərləri olub,ali məktəb tələbələrinin peşə hazırlığında faydalı mənbə rolunu oynamaqdadır.                               

Yaş psixologiyasının predmeti, məqsədi və vəzifələr

       Yaş psixologiyasının tərkib hissəsi olan uşaq psixologiyası uşağın psixi inkişafının xüsusiyyətlərini öyrənir.Uşaqlıq dövrü insanın şəxsiyyət kimi təşəkkülünün, sosial dəyərləri mənimsənilməsinin məhsuldar dövrüdür.Dilindən, dinindən, irqindən və milli etnik xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, bütün uşaqlarda eyni qanunauyğunluqlar əsasında inkişaf edir.Bütün uşaqlar öz inkişafında çağalıq, körpəlik, məktəbəqədər uşaqlıq, kiçik məktəb yaşı,yeniyetməlik və erkən gənclik kimi mərhələrdən keçir: onların hamısında inkişaf böhranlı və sabit olmaqla 2 əsas cəhətlə xarakterizə olunur.
        Psixologiya elmi XXI əsrin elmi kimi səciyyələndirilən geniş, şaxələnmiş biliklər sisteminə çevrilmişdir.Bu elmin 100-ə yaxın sahəsi mövcuddur və müstəqil bilik sahəsinə çevrilməkdədir.Yaş psixologiyasının tərkibində insanın ontonogenizdə psixi inkişafının dinamikasını və qanunauyğunluqları öyrənən bir sıra bölməlidir: uşaq psixologiyası, yeniyetmənin psixologiyası,gəncliyin psixologiyası, yaşlı adamın psixologiyası və qocalıq dövrünün psixologiyası xüsusi olaraq fərqəndirilir.

       Yaş psixologiyasının xüsusi sahələrindən biri kimi uşaq psixologiyası ontogenezdə uşağın psixi inkişafının faktlarını, qanunauyğunluqlarını, dinamikasını və spesifik xüsusiyyətlərini öyrənir.Uşaq psixologiyasının tədqiqat obyektini uşaqlar təşkil edir.
       Uşağın orqanizmini özünün fiziki, fizioloji və morfoloji əlamətlərinə görə yaşlı adamın orqanizmindən fərqləndiyi kimi, onun psixası da yaşlıların pxikasından köklü surətdə 

fərqlənir.Uşağın fiziki inkişafı kimi, onun psixi inkişafının faktları və təzahürləri də yaşlıların diqqət mərkəzində olmaqla onlarda böyük sevinc və maraq doğurur.

    Uşağın fəallığı yeni olan hər şeyə marağı, rəftar və davranışındakı təkrarsızlıqlar, müstəqillik meyli, müşahidəçiliyi, nitqə yiyələnməsi, yaşlılarla qarşılıqlı əlaqə üsulları, hissi, hərəki və emosional həyatında günbəgün müşahidə olunan dəyişikliklər onun psixi inkişafına aid edilən faktlardır.Uşağın ən məxsusi xüsusiyyəti bioloji varlıq, fərd səviyyəsindən sosial varlıq şəxsiyyət səviyyəsinə doğru inkişaf edir.
    Fərdin inkişafının irsiyyət və mühitlə, təbiət və ya cəmiyyətlə, təlim və ya tərbiyə ilə nə dərəcə də şərtlənməsi uzun illərdir ki, elmi ədəbiyyatlar da mübahisə predmeti olmuşdur və bu günədək özünün 1 qiymətli həllini tapmamışdır.Məlumdur ki, uşağın fiziki inkişafı kimi, onun psixi inkişafı da həyat təcrübəsi və orqanizmin yetişməsi prosesinin birgə təsirindən asılıdır.Belə ki, digər canlıların balalandan fərqli olaraq, insan övladı doğularkən potensial nitq imkanlarına malik olur.Normal inkişaf nəticəsində bu imkan həyatın 1-2 ilində reallaşır.İntensiv təlim bu prosesi müəyyən qədər sürətləndirə bilsə də, inkişafın müvafiq mərhələsi üçün uyğun olan sərhədləri kəskin şəkildə dəyişdirə bilməz, 1 yaşdan əvvəl uşağa sərbəst danışa bilməz.        Ontonogezdə ( yunanca-mənşə) uşağın psixi inkişafını faktlarını qanunauyğunluqlarını, hərəkətverici qüvvələrini, şərtlərini araşdıran psixologiyası uşağın psixikasının inkişafı prosesini izləyir.Psixologiyada ontogenez uşaqlıq dövründən başlayaraq fərdin psixikasının əəsas strukturlarının formalaşması prosesini nəzərdən keçirir.Müasir elmi-psixoloji təsəvvürlərə görə ontogenezin əsas məzmunu uşağın əşyavi fəaliyyəti, ünsiyyəti, xüsusilə yaşlılarla birgə ünsiyyəti təşkil edir.Həyatın ilkin dövrlərində uşaq fəaliyyətin sosial, işarə-simvolik strukturlarını, ünsiyyəti mənimsəyir və bu amillər onun şüurunun və şəxsiyyətinin formalaşmasında güclü stimul rolunda çıxış edir.Bu prosesdə uşağın təlabatlar sisteminin formalaşmaqda olan motivlərinin, həyat şəraitinin coğrafi iqlim amillərinin, yaşlıların, cəmiyyətin məqsədəyönlü, fəal təsirinin həlledici rolu vardır.Uşaq artıq 3-4 yaşlarında öz milli mədəniyyətinin əsas sterotiplərini emosional səviyyədə mənimsəmiş olur.Uşaq təlabatlarının məzmunu müxtəlif mədəniyyətdə fərqli olur.Sosial əhəmiyyəti və mahiyyəti uşağın sosial mövqeyinin formalaşmasında, mədəni dəyərlərə sahib olmasında, sosial yönəlişində təsirsiz qalmır.Uşaq şəxsiyyətinin inkişafında əxlaqi milli və dini prinsiplər, miflər, onun fərdiləşmə meyllərini gücləndirir, passivlik, sosial təsirlərə etinasız münasibət yaradır.

         Uşaqlıq insan həyatında daha sürətli və intensiv inkişaf mərhələsidir.Bu məqsədlə yaş dövrlərinin təsnifatında insan həyatının ilk 6 ilində 1 sıra dövrlər-Çağalıq, körpəlik, erkən uşaqlıq və məktəbəqədər yaş dövrləri xüsusi olaraq fərqləndirilir.
         Uşaq psixologiyası uşağın psixi həyatını, uşaq yaşı dövründə psixi inkişafın xüsusiyyətlərini öyrənir.Ailə nəzarətindən kənarda qalan uşaq küçə icmaları kimi qurumlar yaradır, avtonom əxlaq normaları ilə yaşayaraq əhatə olunduqları sosial mikromühitdə zorakılıq, təcavüzkarlıq, oğurluq və rekertçiliyə qurşanırlar.Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında güclü, təsiredici amillərdən 1 sosial mühitdir.İnsanın doğulub boya0başa çatdığı sosial gerçəkliyin fəal təsiredici rolu danılmaz 1 fakt kimi uzun yüzilliklər boyu, dünyanın mütərəqqi alim, filosof və maarifçilərinin  diqqət mərkəzində olmuşdur.Sosial mühiti sağlamlaşdırmadan sağlam şəxsiyyət – vətəndaş tərbiyə etmək qeyri mümkündür.1 fərd kimi dünyaya gələn uşağın sosial keyfiyyətlərə, insani dəyərlərə yiyələnməsində yaşlılar, onların mühitilə yanaşı, uşağın şəxsi fəallığının da böyük rolu vardır.İlk gündən irəliyə doğru hərəkəti, sadə reaksiyadan mürəkkəb, məzmunlu əməliyyatlara keçid, nitqi mənimsəməsi, müstəqilliyinin ilk təzahürlərinin üzə çıxması psixi inkişafı səciyyələndirən başlıca faktdır.

     Psixoloqların şəxsiyyət inkişafı və formalaşmasında 2 başlıca mərhələni məktəbəqədər və məktəb yaşı dövrlərini xüsusi olaraq fərqləndirirlər.

     Uşaq psixologiyası uşaqlıq dövründə uşağın psixasının necə formalaşması, davranışçının müxtəlif təzahürləri arasındakı səbəb-nəticə əlaqəsinin tədqiq edərək, tərbiyə üçün proqram xarakterli istiqamətləri müəyyənləşdirir.

    Ailədə uşağın doğulması valideynlər və digər ailə üzvləri üçün fərəh mənbəyi, yeni 1 həyatın başlanğıcıdır.Bundan sonra aildədə mühit dəyişir, ailədaxili münasibətlərdə övlad mərkəzi mövqedə durmaqla, ailə münasibətlərinin möhkəmlənməsi, qarşılıqlı məsuliyyətin yüksəlməsinin şərtləndirir və ailənin yeni qayğıları meydana çıxır.Gənc ailədə ilk uşağın doğulması ərlə arvadın adət edilmiş maraq və vərdişlərinə təsir göstərir, ailənin həyat stili kəskin şəkildə dəyişir-ərlə-arvad çətin və sehrli valideynlik-ata-ana-rolunun ifaçısına çevrilir.

    Ailədaxili münasibətlərdə mülayimlik, səmimiyyət, sevgi, qayğı, qarşılıqlı məsuliyyət yeni doğulmuş körpənin fiziki və psixi inkişafı baxımından sağlam, normal inkişafı üçün əsas şərtdir.Uşaq psixologiyasını öyrənməklə onun psixi aləminin möcüzələrinə, sirli-sehrli uşaq dünyasına bələd olmaq olar.Ailədə və tərbiyə müəssisələrində uşağın düzgün tərbiyə edilməsi üçün uşaq psixologiyasını bilmək çox vacibdir.Çünki dünyaya gəldikdən sonra uşaq fiziki cəhətdən olduğu kimi, psixi imkanların dinamik inkişafı və genişlənməsi baxımımndan hər gün dəyişir.Onun hərəki, hissi, emosional, manipulyativ, yaşlılarla qarşılıqlı fəaliyyət üsullarında günbəgün dəyişiklik müşahidə olunur.Bütün bu yeniləşmə və inkişaf mənbəyində uşağın psixikasının hərəkər verici qüvvələri olan daxili və xarici ziddiyətlər dayanır.Uşaq psixikasının öyrənilməsində formalaşan psixi xüsusiyyət, keyfiyyət və tələbatların nəzərə alınması zəruridir.Uşağın aktual yaş dövrü ərzində yaşlıların köməyi ilə əldə etdyi psixi imkanlar sonradan inkişaf edərək onun müstəqillik imkanlarının artmasına imkan verir, yeni inkişaf mərhələsində psixi funksiya, xassələri genişlənir, keyfiyyətcə zənginləşir.Təlim tərbiyə uşağın inkişafında həlledici qüvvədir.

    Uşaq psixologiyası pedoqoji psixologiya, pedaqogika və praktik psixologiya fəlsəfə, dialektik materializmdir.Fəlsəfi ideyalar psixoloji nəzəriyəyə, konsepsiyaların yaranmasına təkan verir, psixologiyanın metodoloji əsasını təşkil edir.Fəlsəfə insanın cəmiyyətdə rolunu onun dünya ilə qarşılıqlı münasibətlərini aşkara çıxarır.

    Uşaq psixologiyası ümumi psixologiya ilə əlaqədardır.Ümumi psixologiyanın əldə etdiyi elmi-nəzəri müddəalar uşaq psixologiyasının tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə, şəxsiyyətin psixoloji strukturunu açmağa imkan verir.

    Psixologiya elminin sahələrindən biri olan yaş psixologiyası insan psixikasının inkişafının yaş dinamikasını izləyir, 1 yaş dövründən digərinə keçidin qanuna uyğunluqlarını, psixi proseslərin, biliklərin mənimsənilməsinin, şəxsiyyətin təşəkkülünün yaş amilindən asılılıqlarını öyrənir.Bu cəhət yaş psixologiyasilə, uşaq psixologiyasl ilə əlaqəli gedir.Uşaq psixologiyası uşaqların təlim-tərbiyəsi və inkişafının məqsədi, məzmunu, səmərəli yollarından bəhs edən pedoqogika elmi ilə sıx əlaqəyə malikdir.Pedoqogika şəxsiyyətinin formalaşması, onun təlimi və tərbiyəsində yaş və fərdi xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasını mühüm prinsip kimi qəbul edir.

    Uşaq psixologiyası anatomiya, fiziologiya, fəlsəfə, məntiq və digər elmlərlə birlikdə bütöv şəxsiyyət tərbiyəsi ilə məşğuldur.Uşaq psixologiyasının sıx əlaqələrə malik olduğu elmlərdən biri uşaq anatomiyası və fiziologiyasıdır.Psixikanın anatomik fizioloji əsaslarının  və mexanizmlərinin, uşaq orqanizminin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından bu elmlərin uşaq psixologiyası üçün böyük əhəmiyyəti vardır.Uşaq psixologiyasının fiziologiya ilə əlaqəsi uşağın ayrı-ayrı yaş dövrlərində orqanizmdə baş verən fizioloji dəyişmələrin uşaqların psixi aləminə təsirinin aydınlaşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

İKT ilə təchiz olunmuş sinif

1.1.İnformatlaşmanın Texniki vasitələrinin təhsilə nüfuzu

Təhsilin informatlaşması elmi – informatlaşmanın təhsilə kompleks nüfuzunun  müxtəlif aspektlərini öyrənir. Təhsilin informatlaşmasını həmdə bu prosesin texniki və resurs vasitələrinin məzmunca formalaşmasının nəzəriyyə və praktikasını tədqiq edir. Təhsilin informatlaşmasında əvvəlki  tarixi mərhələdə ( XX əsrin 60-80-cı illəri ) təlimin texniki vasitələrindən təhsildə geniş istifadə edilirdi. Bu texniki vasitələr təhsildə informasiya daşıyıcısı rolunu oynayarq, əsasən təlimdə əyaniliyi təmin edirdi. 
Bunların sırasında audio, televizor və video maqnitafon, kinoproyektor, diaproyektor, mikrokalkulyator, biliyə nəzarət qurğuları ( proqramlaşdırılmış təlim maşınları və digər vasitələr ) XX əsrin 60-80-cı illərində təhsilin informatlaşmasının  texniki vasitələri hesab edilir.  XX əsrin 60-80- cı illərində məktəb təcrübəsində təhsilin müxtəlif səviyyələri üçün, müxtəlif fənnlər üçün metodikalar  və xüsusi didaktik materiallar kifayət qədər hazırlanmış və səmərəli istifadə edilmişdir. Hal-hazırda təhsil müəssələrində aşağıdakı texniki vasitələrdən istifadə edilir:

a)     səsin yazılması və oxunması vasitələri ( elektrofon, maqnitofon, CD pleyer ).

b)     Tele-radio verlişləri vasitələri və sistemləri ( teleradio qəbulediciləri , tədris televiziya verlişləri və s. ).

     c)     Informasiyanın sənədləşməsi və saxlanılması vasitələri poliqrafiya, surətçıxarıcı, sürət çoxaldıcı vasitələr və s.).
     d)    Optik və kino proyeksiya vasitələri, fotoaparatlar ( kino kamera, videokamera və s.).
     e)     Informasiyanın sənədləşməsi  və saxlanılması vasitələri 
( kompyuterlər, printerlər, skanerlər və s. ).

f) Telekommunikasiya sistemləri və rabitə kanalları

vasitəsilə informasiyanın ötürülməsinə imkan verən

(modem, peyk əlaqəsi, optik radiorele və s. Rabitə kanalları

ilə imformasiyanın ötürülməsi ) qurğular.

Təhsildə istifadə edilən texniki vasitələr müxtəlif əsaslarla təsnifat edilə bilər. Bu təsnifatın əsasında informasiyanın növü və onun istifadə prinsipləri ola bilər. Ənənəvi analoq tipli texniki vasitələrə aşağıdakılar daxildir :

1.      Audio vasitələr (elektrofon, Maqnitofon, Linqofon və s. vasitələr, radio qəbuledici vasitələr )

2.      Qrafik və fotoqrafik vasitələri ( filmoskop, diafilmlər, slaydlar  və s.)

3.      Kinoproyeksiya vasitələri ( kinoproyektorlar və s. )

4.       video və televiziya vasitələri (monitor, videomaqnitofon, videopleyer, videokaset, televizor).

Rəqəmsal texniki vasitələrə aşağıdakılar aiddir:

1.      Audio vasitələr (rəqəmsal diktafon, rəqəmsal pleyer, rəqəmsal kompakt disklər və s)

2.      Qrafik və fotoqrafik vasitələr (rəqəmsal fotoqrafiya vasitələri, lazer diskləri və s.)

3.      Proyeksiya texnikası ( multimediya proyektoru və s.)

4.       Video və televiziya vasitələri ( rəqəmsal video kamera, DVD pleyer, lazer diski və s.)

İnformatlaşmanın kompyuterlər vasitələri:

1.     Səsin yazılması, emalı və oxunması üçün kompyuter multimediya vasitələri. Mətn, qrafik, fotoqrafik obyektlərin  yazılması, emalı və oxunması üçün kompyuter multimediya vasitələri.

2.     İnsanların  telekommunikasiya ünsiyyətinə imkan verən telekommunikasiya vasitələri. Informasiya resurslarına əlyetərliliyi təmin edən telekommunikasiya vasitələri

Texniki vasitələrin təhsildə tədbiqi imkan verir ki, təhsildə istənilən informasiyaların  (qrafik, mətn , səsə və s. ) saxlanılmasına , emalı və ötürülməsi üçün əlavə imkanlar yaransın.

Kompyuter informasiyanın emalı üçün universal vasitə olub, istənilən tipli informasiyanı qəbul etməyi, müxtəlif periferiya  qurğuları ilə işləməyi təmin edir, onların təhsildə tədbiqi  keyfiyyətinin yüksəldilməsinə xidmət edir.

1.2.Elektron təhsil texnologiyaları

         Elektron təhsil ( E-Learning ) özünü informasiya texnologiyalarının sosial sahələrdə güclü təzahür formalarından biri  kimi  göstərir. “ E- Learning”  sistemlərin üstünlükləri aşağıdakılardır:

1.     Texnolojilik ( muasir proqram və texniki vasitələrdən istifadə ).

2.     Açıqlıq ( təhsilin məkan və zamandan asılı olmaması)

3.     Təhsilə çəkilən xərclərin azalması ( yola, yaşayışa, “canlı” təhsilin təşkilinə və s. xərclərin azalması )

4.     Fərdi təhsilin təşkili imkanı.

İnternet texnologiyalarının inkişafı və yayılması ilə məsafədən təhsildə yeni 

imkanlar yarandı. E-Learning texnologiyaları kütləvi şəkildə və intensiv istifadə edildikdə, bu çatışmamazlıqlar özünü daha aydın biruzə verdi. Bu çatışmamazlıqlar əsasən aşağıdakılardır :

1.     Müəllimlə şagird arasında canlı ünsiyətin olması.

2.     Şagirdlərdə zəruri texniki vərdişlərin zəif olması.

3.     Məsafədən təhsil sisteminin qurulması problemləri.

4.     Kursların yardılmasına çoxlu əmək və maliyyə resurslarının sərf edilməsi

5.     Tədris kurslarının kifayət qədər interaktiv olmaması.

Internet texnalogiyalarının inkişafı ilə paralel elektron təhsildə inkişaf edir. Nəticədə elektron təhsil tədris materiallarının çatdırılmasının və tədrisi prosesi təşkilinin yeni vasitələrini özündə birləşdirir.

Cəmiyyətin kompleks kompyuterləşdirilməsi, yeni texnologiyaların inkişafı elektron təhsili tamamilə yeni səviyyəyə yüksəldir. Şagirdlərin müəyyən tədris materiallarını keyfiyyətli mənimsəməsi üçün video və animasiya effektləri əlavə edilmiş mətnlər toplusunun ona təqdim edilməsi hələ kifayət deyil. Bunlardan əlavə, şagird öpz biliklərini praktikada tədbiq etməyidə bacarmalıdır.

Təhsil daha mürəkkəb prosesdir. Müassir təhsil şagirddən öz biliklərindən sərbəst istifadə etmək, onları formalaşdırmaq, lazım olan informasiyanı axtarmaq, istənilən nəticəni əldə etmək, müəyyən şəkildə düşünmək bacarığı tələb edir. Indi E–Learning tədrisdən təhsilə keçid tendensiyası müşahidə olunur.

E-Learning “offline” məsafədən təhsilə alternativ kimi yaradılıb. Burada söhbət , müassir texnologiyaların tədbiqi sahəsində ənənəvi xərclərin azaldılması yolu ilə tədrisin keyfiyyətinin yüksəldilməsindən gedir. Beləliklə, elektron tədris ənənəvi tədrisi tamamlayır. Microsoftun təşəbbüsü ilə  “Connected Learning Community” - “Birləşmiş tədris cəmiyyəti” anlayışı dəyişərək  “ Birləşmiş təhsil cəmiyyətləri ” kimi daha da genişlənib. Belə cəmiyyətlər elektron təhsil prosesinin bütün iştirakçılarını əhadə edir.

1.3.Elektron təhsilin xüsusiyyətləri

Şagirdlərin öz biliklərini təkmilləşdirə bilməsi üçün maksimum imkanlar yaradılmalı, sistem interaktiv olmalıdır. Burada iki məqamı qeyd etmək olar:

1. Müəllimlə şagird arasında ünsiyyət.      “E-Learning” belə ünsiyyətin yüksək səviyyəsi ilə seçilir. Ünsiyyət bütünlükdə tələbənin yerinə yetirdiyi tapşırıqların müəllimlə göndərilməsi və iondan qısa şərhlər formasında cavablar alınmasından ibarətdir. Real ünsiyyət isə müntəzəm hər iki tərəfin fəallığı şəraitində baş verilməlidir. Bundan əlavə bu ünsiyyət elektron təhsil prosesinin digər iştirakçıları üçün də açıq olmalıdır.

2. Şagirdlər  arasında ünsiyyət.           Bu ünsiyyət forması biliklərə yiyələnmə prosesində əhəmiyyətli rol oynayır. Hər bir “offline” cəmiyyətindəki kimi “online”cəmiyyəti iştirakçıları ararsında da ünsiyyət təkcə”müəllim-şagird” arasında yox, həmdə “şagird-şagird” münasibətində də sərbəst olmalıdır.

Bu ünsiyyətin iki növü, qismən şifahi, qisməndə elektron şəkildə baş verir. Bununla belə, “offline” və “online” ünsiyyətləri arasındakı vaxt kifayət qədər əhəmiyyətə malikdir. Insan sadəcə olaraq daxil olan informasiyanı yadda saxlaya bilmir və vaxt keçdikcə informasiya yaddan çıxır. Ünsiyyətin səmərəli davam etməsi üçün unudulmuş informasiya bərpa edilməlidir. Bunun üçün:

1.     Təhsil sisitemində informasiya axını xüsusiyyətlərini əks etdirən, sistemin xüsusi informasiya arxitekturasını işləyib hazırlamaq vacibdir.

2.     Təhsil prosesinin iştirakçılarına informasiyanı idarə edə biləcək alətlər verilməlidir.

Beləliklə, elektron təhsildə informasiya texnologiyalarının tədbiqinin rolu biliklərə yiyələnmək məqsədilə informasiya təhsil məkanının təşkili və təhsil prosesi iştirakçıları arasında ünsiyyətin səmərəli artırılmasıdır.

Qeyd etdiyimiz informasiya strukturundan əlavə bunu başqa qaydada da etmək olar:

a.     Aktual tədris materialları təqdim etmək;

b. Tədris materiallarına cəmiyyəti iştirakçılarının tədqiqat işlərinin nəticələrini  daxil etmək və bütün növ informasiyalara sərbəst daxil olma imkanları yaratmaq.

2004-cü ilin əvəllərində ABŞ-ın bir sıra universitetləri kurs materiallarını idarə edən open-sourse alətlərinin yaradılmasına, kollektiv işin təmin edilməsi və ali təhsil müəssələri üçün “online” təqdimatlarına yardıma yönəli Sakali adlı birgə layihəyə başladılar. Hal-hazırda layihədəbir çox ölkələrin 90-dan çox universiteti, kollecləri və tədris müəssələri iştirak edir. Sakai sistemi maksimal interaktiv olmaqla tədrisə kömək edir, tədqiatçılara müəyyən tədqiqat alətləri təqdim edir.

Sakai sisteminin funksionallağı və ona sərbəst daxil olma imkanı nəzərə alınmaqla bu sistemdən elektron təhsilə yardım vasitəsi kimi istifadə edilə bilər. Bununla belə əlavə tədqiqatların aparılması vacibdir. Bu tədqiqatların istiqamətui aşağıdakılar ola bilər:

a.     təhsil prosesi iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqə tipləri

b.     Bu qarşılıqlı əlaqə tiplərini əhatə edən kontekst

c.      Tələbələrin informasiya ilə işləmə təlabatları

d.     informasiyanın idarə edilməsi alətləri

e.      Ünsiyyətin baş verdiyi mühitin inkişafı imkanları

Bizim ölkə üçün xarakterik məsələ kimi E-təhsilin bünövrəsinin qoyulması və mərhələlər üzrə inkişafı zəruridir.

1.4.“Virtual sinif” İnteraktiv Tədris-Metodik İnstrumental Proqram Kompleksidir. (İTMİPK)

Bu  kompleks imkan verir ki:

1.      ON LİNE ( canlı rejim) və OFF LİNE (asinxrom rejim) rejimlərində məşğələlərin hazırlanması və aparılması avtomatlaşdırılsın.

2.      Tədris müəssisəsinin informasiya təhsil məkanının formalaşsın. Bu kompleks müxtəlif səviyyəli təhsil müəsssisələrində (məktəb, texnikum, kollec və s.) tədbiq edilə bilər.

“Virtual sinif” İnteraktiv Tədris-Metodik İnstrumental Proqram Kompleksidir. (İTMİPK) aşağıdakı tələblərə cavab verir:

1.     proqram kompleks (universal) xarakter daşıyır, yəni təhsilin bütün pillələrini, təlimin bütün mərhələlərini, tədris prosesinin bütün iştirakçılarını əhatə edir.

2.     Uyğunlaşma (adaptasiya) qabiliyyətinə malikdir. Yəni, sifarişçinin tələbindən asılı olaraq, bu proqram kompleksi konkret təhsil müəssisəsinin  tələb və imkanlarına uyğunlaşa bilər.

3.     Müəllim və şagird üçün hazırlanan istifadəçi interfeysi çox sadədir.

4.     Müəllim və şagird arasında qarşılıqlı əlaqənin çoxvariantlı təşkili imkanı var (forum, məlumatların ani mübadilə sistemi, audio-radio rabitə əlaqəsi tədrisdə maraqlı tərəflərin şagirdlərin mənimsəmə səviyyəsinə nəzarət imkanı valideynlərin, müəllimlərin, sinif rəhbərlərinin, təhsil idarəsi əməkdaşlarının və s.)

“Virtual sinif” İnteraktiv Tədris-Metodik İnstrumental Proqram Kompleksi (İTMİPK) müəllimə aşağıdakı imkanları yaradır:

1.     Distant təhsil (DT) məqsədilə yaradılan tədris resurslarına baxış;

2.     Yeni tədris resurslarının hazırlanması;

3.     Həmkarları ilə qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyət yaratmaq imkanları;

4.     Nümunəvi tədris materialları ilə tanış olmaq imkanları ;

5.     Şagirdlərin icra etdikləri tapşırıqların yoxlanmasının avtomatlaşdırılması ;

6.     Tədris prosesinə aid tədbirlərin planlaşdırılmasında  xüsusi təqvim sistemindən istifadə.

“Virtual sinif” İnteraktiv Tədris-Metodik İnstrumental Proqram Kompleksidir. (İTMİPK) şagirdlər üçün aşağıdakı imkanları var:

1.     Tədris proqramlarına və tapşırıqlarına əlyetərlilik imkanı;

2.     Tədris materialları kimi müxtəlif resurslardan istifadə imkanı;

3.     Hal-hazırda şəbəkədə oaln müəllimlərin və şagirdlərin siyahısına baxmaq, onlarla canlı bağlantı yaratmaq imkanı;

4.     Tədrislə əlaqəli hadisələrin planlaşdırılmasında təqvim sistemindən istifadə.